Ik heb Westerbork één keer bezocht, ongeveer 15 jaar geleden. De laatste jaren is er in en om het kamp veel veranderd, waardoor inmiddels de honderd en twee duizend slachtoffers van het Nazi-schrikbewind die daar vandaan vertrokken en nooit meer terugkeerden er met respect herdacht worden. Ik herinner me van mijn bezoek echter vooral het immense gevoel van schaamte dat mij bekroop, dat te maken had met het feit dat die herdenkingsplaats er eerder ondanks, dan dankzij de Nederlandse overheid is gekomen.
Allereerst de geschiedenis van het kamp en de totaal geïsoleerde ligging. Als u denkt dat Nederland vol is en dat het nergens meer rustig is: bezoek Westerbork, ervaar hoe afgelegen het ook nu nog is en probeer u voor te stellen hoe dat was in 1939, toen het kamp gebouwd werd, door de Nederlandse regering om er gevluchte joden uit Duitsland onder te brengen, die tot ongewenst vreemdeling waren verklaard en die men zover mogelijk van de bewoonde wereld af wilde opsluiten. Aanvankelijk had men hiervoor het oog op het Veluwse dorp Elspeet laten vallen, maar koningin Wilhelmina verzette zich hiertegen: de afstand tot haar zomerverblijf paleis het Loo bedroeg slechts 12 kilometer! Ook de ANWB verklaarde zich tegen: de Veluwe moest een prettige plek voor de Nederlandse toerist blijven. Om de gedachten verder te bepalen: tot de bouw van Westerbork werd besloten in februari 1939, ongeveer twee maanden nadat Nederland de grens met Duitsland voor joodse vluchtelingen had gesloten als reactie op de toenemende aantallen van hen na de Kristallnacht in november 1938. Men wilde de goede betrekkingen met Duitsland niet nodeloos belasten!
Voorts schaamde ik mij voor de bestemming die het kamp na de bevrijding kreeg. Vanaf 1951 werd het door de Nederlandse overheid gebruikt om voormalige KNIL-militairen en hun gezinnen onder te brengen. De geschiedenis van deze bevolkingsgroep is een verhaal apart, maar in ieder geval hadden deze mensen goede redenen om zich door de Nederlandse regering in de steek gelaten te voelen toen zij naar ons land vluchtten. Een deel van deze onaangename koloniale erfenis werd door de Nederlandse overheid gestald in kamp Westerbork, dat nu eenmaal ooit voor dit soort vervelende gevallen was opgetrokken. De laatste Molukse gezinnen vertrokken uit Westerbork in… 1970.
Vijf en twintig jaar na het einde van de Duitse bezetting kwam het kamp Westerbork weer leeg en werd het radicaal ontmanteld. De barakken werden gesloopt of verkocht, alleen de directeurswoning kon niet worden geruimd, want die was bewoond. In dat jaar werd ook het Nationaal Monument Westerbork onthuld: de bekende rails die ophoudt en waarvan de verwrongen uiteinden zich in de lucht verheffen. Laten we zeggen dat in 1970 de behoeften aan herdenken en aan verdringen elkaar in evenwicht hielden. In 1983 ging het herinneringscentrum Westerbork open. Het kamp zelf is een groene vlakte geworden. Hiervandaan zijn Anne Frank en Etty Hillesum samen met 102.000 anderen op transport gegaan en nooit meer teruggekomen.
Waar ik mij misschien nog het meest voor schaamde was het feit dat ik entree moest betalen. Betrad ik misschien een attractiepark of bezienswaardigheid? Nee, want er was niets meer te zien. Verbijsterd heb ik mij afgevraagd of elders in Europa: Duitsland, Polen, Rusland, Frankrijk men ook entree heft van de mensen die de schuldeloze slachtoffers van de Nazi-terreur op de plaats van een voormalig kamp willen gedenken? Ik kan het mij niet voorstellen. Ik zou als overheid blij zijn dat er nog mensen willen komen om van het verleden te leren. En de vijfduizend overlevenden die er gezeten hebben? Moesten die ook betalen om nog een keer rond te kijken op de plek waar de Nederlandse overheid een kamp bouwde dat de Nazi’s zo konden overnemen? Ik neem niet aan dat er aan mijn entree verdiend werd, maar had het misschien ook iets mogen kosten om deze plek in stand te houden?
In scherpe bewoordingen 